حق هر شهروند برای آرامش و آسایش

مهدی جابری/ حقوق شهروندی موضوعی است که در کشورهای دیگر بر سر ابعاد و حیطه نفوذ و گسترش آن به توافق رسیده‌اند و جزو اصلی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین قوانین این کشورها محسوب می‌شود اما این موضوع در کشور ما هرچند تا به حال بارها و بارها در قالب شعار و طرح و پروژه از سوی مدیران دولتی مطرح شده اما معمولا در همین سطح باقی مانده است. نزدیک به 10 سال است که همایش‌هایی از سوی برخی وزارتخانه‌ها در شهرهایی همچون کیش و مشهد برگزار می‌شود و در حاشیه این همایش‌ها به سخنرانی و مانور درباره حقوق شهروندی می‌پردازند اما آن حرف‌ها هنوز نمود خاصی در جامعه نداشته است.
از آنجا که حقوق شهروندی تعریف‌های گسترده‌ای دارد، شاید ترس مدیران اجرایی کشور از پیاده کردن حجم وسیعی از قوانین و مقررات در این زمینه موجب شده است که آنها شعار را بر عمل ترجیح دهند. اما قطعا شهروندان نیز انتظار ندارند که تمام تعریف‌ها و قوانین و مقررات مرتبط با حقوق شهروندی یکروزه در کشورمان تدوین شده و به اجرا درآید بلکه می‌دانند که تحقق این موضوع نیازمند زمان است و باید به مرور منتظر شکوفایی آن باشند.

باید کلید زد
به نظر می‌رسد که مسئولان و مدیران اجرایی کشور در مرحله "آغاز" و "کلید زدن" دچار تردید هستند؛ شاید آنها از مطالبات مردم در زمینه حقوق شهروندی هراس دارند اما واقعیت این است که مدیران ما چاره‌ای جز گذار از مرحله تردید ندارند.
حقوق شهروندی عبارت است از مجموعه قوانین و حقوقی که آرامش خاطر و امنیت روانی شهروندان را به طور کامل تامین می‌کند و هر شهروند مطابق این قوانین مسئولیت‌هایی نسبت به شهروندان خواهد داشت و دیگران نیز در برابر او وظایفی دارند. حتی بر اساس حقوق شهروندی، نهادهای شهری به طور مستقیم موظف به رعایت حقوق شهروندان در تمام تصمیمات و اقدامات خود هستند.
تدوین و اجرای حقوق شهروندی موجب می‌شود که حذف آلودگی‌های بصری و صوتی از شهر به یک مطالبه مردمی تبدیل شود. به طور مثال، دیگر هیچ نهاد شهری حق ندارد به بهانه اجرای یک پروژه، بخشی از شهر را دچار آلودگی‌های صوتی یا زیست‌محیطی کند. نهادهای شهری موظف می‌شوند که فعالیت‌های عمرانی خود را با استفاده از تجهیزات پیشرفته که کمترین آلودگی صوتی را دارند انجام دهند.
با تدوین و تصویب قوانین مرتبط با حقوق شهروندی، شما به عنوان یک شهروند حق دارید که از هر کاستی و معضل در سطح شهر شکایت کنید. برای مثال اگر وضعیت سنگفرش یک پیاده‌راه طوری باشد که موجب لیز خوردن و آسیب‌دیدگی شما شود می‌توانید بلافاصله موضوع را پیگیری کنید تا هم خسارت مالی و جسمی شما جبران شود و هم آن معضل شهری در کمترین زمان از سوی نهادهای مربوط رفع گردد.

قوانین فعلی برای حقوق شهروندی کافی نیست
در کشور ما قوانین زیادی برای احقاق خود وجود دارد اما این قوانین درباره مسائل شهری و بسیاری از اتفاقات که دارای تعریف شهر و شهروندی است جوابگو نیست.
یک دانشجوی سال دوم مقطع کارشناسی که سال‌ها قبل برای مدتی همراه با پدرش در خارج از کشور حضور داشته است می‌گوید: "نخستین تاثیر و نتیجه نهادینه شدن حقوق شهروندی این است که شما آرامش خاطر و رضایت را در چهره تک‌تک شهروندان مشاهده خواهید کرد. شما یقین دارید که هیچ موضوعی در شبانه‌روز نمی‌تواند امنیت روانی و آرامش خاطر شما را بر هم بزند. شما با اطمینان در شهر قدم می‌زنید و مطمئن هستید که تمام نهادها و سازمان و ارگان‌ها از مدت‌ها قبل موظف شده‌اند که برای شما احترام قائل باشند."
محمد ادامه می‌دهد: "اما از وقتی به تهران بازگشته‌ام احساس کردم که باید بیش از قبل مراقب خودم باشم؛ یعنی فقط خودم هستم که باید از خودم مراقبت کنم و دیگران کمترین احساس مسئولیت را نسبت به من به عنوان یک شهروند دارند؛ مثلا در همان روزهای اول حضورم در تهران وقتی در پیاده‌راه حرکت می‌کردم، ناگهان با یک مانع برخورد کردم و صورتم دچار آسیب جدی و خونریزی شد. متوجه شدم که به یک شیشه در وسط پیاده‌راه برخورد کرده‌ام! آن شیشه مربوط به ورودی یک فروشگاه بود. من برای شکایت از مسئول فروشگاه اقدام کردم و استدلالم این بود که اولا ورودی شیشه‌ای این فروشگاه نباید به حریم پیاده‌راه تجاوز کند، ثانیا فروشنده موظف است که یک علامت هشدار روی شیشه قرار دهد تا کسی به آن برخورد نکند."
این شهروند درباره نتیجه پیگیری‌های خود می‌گوید: "متاسفانه من به نتیجه نرسیدم. یعنی قانون خاصی در این باره وجود ندارد. اما در کمال ناباوری متوجه شدم که اگر برخورد من موجب شکستن آن شیشه می‌شد، من موظف به پرداخت خسارت به صاحب فروشگاه بودم!! این در حالی است که من سال‌ها در یک کشور خارجی حضور داشتم و اگر این اتفاق در آن کشور افتاده بود، نه‌تنها بلافاصله خسارت جسمی و مالی به من را جبران می‌کردند بلکه آن فروشگاه به خاطر تجاوز به حریم عابران پیاده و تهدید امنیت آنها بازخواست می‌شد."
وی اظهار می‌دارد: "از آن به بعد فهمیده‌ام که همیشه خطراتی از جانب برخی شهروندان و حتی نهادهای شهری در کمین من است و البته من یا حق شکایت ندارم و یا اگر شکایت کنم ماه‌ها و سال‌ها معطل رسیدگی خواهم ماند. بنابراین همچنان بدون آرامش خاطر در شهر تردد می‌کنم."

سلب آسایش ممنوع!
از جمله دستاوردهای تدوین و اجرای حقوق شهروندی این است که همه شهروندان، خود را ملزم به رعایت احترام و آسایش  دیگران می‌دانند. مطابق این حقوق، هیچ کس حق ندارد بالکن خانه خود را تبدیل به انباری کند. یعنی ما می‌توانیم از همسایه خود به خاطر جلوه زشتی که به محله و کوچه داده است شکایت کنیم. ما می‌توانیم از فردی که بلندگو به دست گرفته است و ایجاد آلودگی صوتی می‌کند شکایت کنیم؛ اگر خودروی ما به خاطر وجود یک چاله یا فرورفتگی در خیابان آسیب دید، می‌توانیم درخواست خسارت و نیز اصلاح آن معبر را داشته باشیم. ما این حق را داریم که مانع ساختمان‌سازی‌های پر سروصدا شویم و سازندگان و پیمانکاران آنها را ملزم کنیم که از وسایل و تجهیزات مدرن و پیشرفته که هیچ سروصدایی تولید نمی‌کنند بهره بگیرند.
تعریف حقوق شهروندی بسیار گسترده است و در هر کشور جلوه و نمود متفاوتی دارد. به طور مثال در کشور مالزی که جزو کشورهای پیشرفته نیز محسوب نمی‌شود، قوانین و حقوق شهروندی خاصی وضع شده است؛ برای نمونه می‌توان گفت هیچ کس حق ندارد در روزهای تعطیل یا ساعت‌های خاصی از شبانه‌روز اقدام به اسباب‌کشی یا نقل مکان کند و در ساعت‌‌های مجاز نیز حق ندارد با ایجاد آلودگی صوتی باعث سلب آرامش دیگران شود. در این کشور اگر همسایه شما داخل خانه خودش ایجاد سر و صدا کند، می‌توانید در کمترین زمان او را ملزم به رعایت قوانین شهروندی کنید.
این موضوع در کشورهای پیشرفته، پیچیده‌تر و سخت‌گیرانه‌تر است. در این کشورها حتی نهادهای شهری خود را ملزم به رعایت حقوق شهروندان می‌دانند. مثلا آنها از قطع خدمات شهری بدون اطلاع قبلی خودداری می‌کنند؛ یعنی اگر یک خیابان یا پیاده‌راه بدون اطلاع قبلی شهروندان مسدود شود، هر یک از شهروندان می‌تواند به خاطر اتلاف وقت خود و توهین به شعور و جایگاه شهروندی‌اش از این موضوع گلایه و شکایت کند اما در کشور ما هنگامی که در حال رانندگی هستید، ناگهان متوجه می‌شوید که فلان نهاد یا فلان سازمان با تدبیر و تصمیم خودش، بدون اطلاع قبلی خیابان و کوچه را مسدود یا یکطرفه کرده است و شما مجبور هستید برای یافتن مسیر جایگزین مدت‌‌های زیادی سرگردان باشید.

قرار نیست بازار شکایت داغ شود
شاید این طور تصور شود که با وضع قوانین مرتبط با حقوق شهروندی، بازار شکایت داغ خواهد شد اما اگر حساب شده و گام به گام در این مسیر حرکت کنیم دچار مشکل نخواهیم شد. ما می‌توانیم حقوق شهروندی را مرحله به مرحله و البته از ساده‌ترین  مراحل آغاز کنیم. نهادهای شهری باید قبل از هرچیز آموزش‌های شهروندی را در این باره آغاز کنند و به شهروندان یاد دهند که آنها نسبت به یکدیگر دارای حق و حقوق و مسئولیت‌هایی هستند. یکی از مهمترین مراحل در فرهنگ‌سازی برای حقوق شهروندی، پایبندی خود نهادهای شهری است. یعنی این نهادها باید خود را ملزم کنند که در تمام تصمیمات و اقداماتشان نگاه ویژه و خاصی برای تک‌تک شهروندان قائل باشند. تکریم شهروندان باید از حالت و وضعیت شعارگونه خارج شود و به جای استفاده در مصاحبه‌ها و سخنرانی‌ها، وارد مرحله عمل شود و در سطح شهر قابل مشاهده باشد؛ یعنی شهروندان کرامت و اهمیت و ارزش خود را در طول شبانه‌روز و در تمام نقاط شهر احساس کنند.
مروری بر وضعیت حقوق شهروندی در کشورهای دیگر نیز نشان می‌دهد که بازار شکایت در آن کشورهای داغ نیست. به عبارت دیگر، از آنجا که تمام افراد و نهادها خود را ملزم به رعایت قوانین حقوق شهروندی می‌دانند، کمتر مشکلی در این مسیر ایجاد می‌شود و اگر هم ایجاد شود، در کمترین زمان و با سرعت قابل بررسی و رفع است.
بنابراین وقتی احترام قائل شدن برای دیگران تبدیل به قانون شود، همگان خود را ملزم به رعایت آن می‌دانند چراکه عواقب سرپیچی از قانون را می‌دانند.

هر شهروند باید از خودش آغاز کند
بیایید از همین امروز شروع کنیم. از خودمان شروع کنیم. ما می‌توانیم هنگام تردد در معابر و اماکن عمومی، هرازگاهی به احترام دیگران توقف کنیم؛ مثلا اجازه بدهیم یک شهروند سالمند یا میان‌سال زودتر از ما وارد اتوبوس یا تاکسی شود. ما می‌توانیم به احترام دیگران، هنگام رانندگی کمتر بوق ممتد و نابجا بزنیم و نیز در مواقعی که قانون منعی برای ما قائل نیست به احترام عابران پیاده لحظه‌ای توقف کنیم. این امکان برای ما وجود دارد که وقتی فرمان خودرو یا موتوسیکلت را در دست داریم، با چراغ‌زدن و اشاره دست و چشم، عابران را مجبور نکنیم که سریعتر حرکت کنند یا اصلا حرکت نکنند تا ما عبور کنیم! و اگر ما یک عابر پیاده هستیم، می‌توانیم به احترام رانندگان چندلحظه بیشتر توقف کنیم؛ ما می‌توانیم فقط هنگامی که چراغ عبور برای عابران پیاده سبز است از عرض خیابان عبور کنیم و در مواقع دیگر، مزاحم و مانع تردد خودروها نباشیم.
ما می‌توانیم هنگامی که در تاکسی، اتوبوس یا مترو یا محل کار و تحصیل حضور داریم احترام دختران جوان و بانوان را نگاه داریم و از ایجاد مزاحمت برای آنها بپرهیزیم.

از همین امروز می‌شود به سراغ بالکن خانه رفت و اگر همسایه‌ها یا عابران امکان تماشای بالکن ما را دارند، خرت و پرت‌ها را از آنجا جمع کنیم و به جایش چند گلدان یا تصویر زیبا و دلنشین قرار دهیم، یا دستکم آنجا را مرتب کنیم و جلوی مشاهده لباس‌های آویزان شده را بگیریم!

تحقق حقوق شهروندی را باید از خودمان شروع کنیم. از همین فضاهایی که در مالکیت یا در اختیار ما قرار دارند. همچنین باید به اطرافیانمان لبخند بزنیم و به آنها احترام بگذاریم. این گام اول برای داشتن شهری آرام و شهروندانی آرام است.